یکی از مشکلات رایج در سطح مرغداری‍‌ها و کارخانجات تولید خوراک کوچک و متوسط، کنترل کیفی اقلام غذایی به ویژه ذرت و کنجاله سویا در زمان تخلیه است. از آنجایی که اندازه گیری فاکتورهای آزمایشگاهی مانند پروتئین خام، پروفایل اسیدهای آمینه، چربی خام، خاکستر، فعالیت اوره آز، TVN، تست KOH، ایندکس PD و امثالهم فرآیندی زمان گیر است و از طرفی دسترسی به آزمایشگاه معتبر می‌تواند محدود کننده باشد، اولین و گاهی حساس‌ترین مرحله کنترل کیفی اقلام غذایی بررسی چشمی و فیزیکی است.

ضروری‌ترین وسیله برای کنترل کیفی فیزیکی، سوک یا پروب نمونه گیری است که در واقع از دو لوله داخل هم به طول تقریبی ۱.۵ تا ۳ متر تشکیل شده است. جدار داخلی سوک درون جدار خارجی می‌چرخد و از طریق دریچه‌های تعبیه شده روی آن امکان نمونه گیری از اعماق مختلف محموله داخل کامیون را فراهم می‌سازد. سوک زدن حداقل در سه و حداکثر در هشت نقطه از محموله انجام شده و پس مخلوط کردن آنها با هم، نمونه یکنواخت از کل بار تهیه می‌شود.

کنترل کیفی فیزیکی کنجاله سویا

کنترل فیزیکی در مورد کنجاله سویا با توجه به احتمال بیشتر تقلب در آن از اهمیت فوق العاده برخوردار است که در ادامه تلاش شده تا برخی از این معیارهای فیزیکی مورد اشاره قرار گیرد:

رطوبت

یکی از تقلب‌های متداول در کنجاله سویا، افزودن آب به آن است. این تقلب معمولا حین حمل محموله کنجاله سویا از طریق افزودن آب انجام می‌شود و گاهی در مبدا کارخانه روغن کشی به دلیل خشک نکردن کامل کنجاله اتفاق می‌افتد. رطوبت استاندارد کنجاله سویا باید کمتر از ۱۲ درصد باشد و بالا رفتن این عدد به معنای رقیق شدن مواد مغذی آن است. در شرایط ایران محدوده رطوبت نسبی ۱۲ تا ۱۳ درصد نیز از نظر کیفی معمولا مورد تایید است اما رطوبت بالاتر به ویژه بالاتر از ۱۴ درصد به معنای تقلب در تولید کنجاله سویا و کاهش ارزش غذایی آن است و از طرفی احتمال آلودگی قارچی و میکروبی کنجاله سویا را به شدت افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، رطوبت کمتر از ۱۰ درصد اغلب نشانه انبار طولانی و کهنگی محموله است.

رنگ

رنگ استاندارد کنجاله سویا، کرم روشن تا قهوه‌ای روشن و بدون حضور ذرات سیاه رنگ است. ارزیابی این شاخص به روش چشمی نیازمند تجربه است اما به طور کلی رنگ روشن‌تر نشانه پخت ناکافی و باقی ماندن ترکیبات سمی موجود در کنجاله سویا از قبیل بازدارنده تریپسین است که سبب آسیب کبدی، هایپرتروفی پانکراس، کاهش مصرف خوراک و رشد به ویژه در جوجه های جوان می‌شود. از طرفی رنگ تیره‌تر به ویژه در مواردی که به قهوه‌ای تیره تا سیاه متمایل شود، نشانه سوختگی کنجاله و از دسترس خارج شدن مواد مغذی موجود در آن (به دلیل واکنش میلارد) به ویژه اسیدهای آمینه قلیایی از جمله لیزین است. مخلوط کردن خاک آجر با کنجاله سویا اگر در مقادیر زیاد انجام شود سبب ایجاد رنگ متمایل به سرخ در محموله می‌شود. در تقلب‌های حرفه‌ای که میزان اختلاط کمتر است، توجه به فاکتور دانسیته (چگالی) که در ادامه مورد بررسی قرار گرفته، می‌تواند راهگشا باشد.

بو

یکی از معیارهای مهم تشخیص کیفیت کنجاله سویا، توجه به بوی آن است که البته نیازمند کسب تجربه جهت تشخیص دقیق است. هرگونه بوی کهنگی، سوختگی، کپک و آمونیاک می تواند نشانه جدی تقلب، کهنگی و آلودگی قارچی محموله باشد. در مواردی که به منظور بالا بردن کاذب سطح پروتئین، کود ازته (اوره) یا دیگر ترکیبات نیتروژنه به کنجاله افزوده می‌شود، تشخیص بوی آمونیاک به ویژه پس از افزودن مقداری آب به نمونه و گرم کردن آن می‌تواند به تشخیص تقلب کمک کند.

ناخالصی

از آسان‌ترین روش‌های تقلب در کنجاله سویا، افزودن انواع ضایعات فیبری شامل سبوس برنج و گندم، غلاف سویا یا غلاف دیگر دانه‌های روغنی، پوست پسته و امثال آنها به محموله است. در مورد انواع پوسته‌ها و سبوس با توجه به جرم حجمی پایین و در مورد خاک و خاک آجر با توجه به جرم حجمی بالای آنها، علاوه بر مشاهده بصری، اندازه گیری دانسیته یکی از روش‌های مطلوب تشخیص است. مجموع ضایعات و ناخالصی های فیبری و غیرفیبری کنجاله سویا نباید از حداکثر ۱.۵ درصد تجاوز کند و بالاتر رفتن آن به معنای تقلب است.

دانسیته (چگالی)

اندازه گیری چگالی از بهترین و سریع‌ترین شاخص‌های کنترل کیفی فیزیکی کنجاله سویا محسوب می‌شود. برای اندازه گیری دانسیته کنجاله سویا به ترازوی نسبتا دقیق با دقت یک دهم گرم، بشر یا ظرف با حجم دقیق ۵۰۰ میلی لیتر و آسیاب نیاز است. در صورت مهیا بودن امکانات ذکر شده، کمتر از پنج دقیقه برای اندازه گیری دانسیته زمان لازم است. به منظور اندازه گیری دانسیته ابتدا نمونه تهیه شده را کاملا آسیاب کرده و سپس بشر ۵۰۰ میلی لیتری را با آن پر کرده و وزن می کنیم. درجه بندی کنجاله سویا بر اساس دانسیته (وزن نمونه) به شرح زیر است. لازم به توضیح است که این درجه بندی بر اساس تجربیات گروه کنترل کیفی تحت نظر واحد علمی لوتکامین تنظیم شده است.

• درجه یک: ۴۳۰ تا ۴۸۰ گرم
• درجه دو: ۳۹۵ تا ۴۳۰ گرم
• درجه سه: ۳۷۵ تا ۳۹۵ گرم
• درجه چهار: ۳۶۵ تا ۳۷۵ گرم

• تماس با واحد علمی لوتکامین جهت کسب اطلاعات بیشتر: https://www.lotcamin.com/contact-us/

کاهش دانسیته به کمتر از ۳۹۵ نشانه افزایش سهم پوسته یا افزودن دیگر ضایعات گیاهی و فیبری به کنجاله سویا است و کاهش آن به کمتر از ۳۶۵، قطعا به معنای تقلب از طریق اضافه کردن سبوس و پوسته است. با وجود مرغوبیت کنجاله سویا با دانسیته بالاتر اما بالاتر رفتن این عدد به بیش از ۴۸۰، به ندرت می‌تواند نشانه کیفیت بهتر باشد و باید به تقلب‌هایی همچون افزودن خاک و خاک آجر شک کرد. دانسیته معمولا برای کنجاله سویای آرژانتین و آمریکا به دلیل روغن بیشتر و ضایعات فیبری ناچیز بالاتر بوده و به ترتیب در انواع برزیل، ایران و هند کمتر می‌شود.

در مجموع کنترل کیفی چشمی و فیزیکی تا حد زیادی وابسته به تجربه فرد آزمایشگر است و به همین دلیل تشریح بسیاری از موارد و جزئیات این شکل از کنترل کیفی در قالب این مطلب مقدور نیست. در صورت مشاهده هر نوع انحراف فیزیکی بهتر است با انجام آزمایشات تکمیلی نسبت به صحت یافتهها اطمینان حاصل کرد.