تلفات و کاهش عملکرد ناشی از گرما در گلههای جوجه گوشتی به ویژه هنگامی که گرما با رطوبت بالا همراه شود، از معضلات بزرگ مرغداری در سطح جهان و همچنین در بسیاری از مناطق کشور طی فصل تابستان است. کتاب و مقالات متعدد در مورد موضوع مدیریت گله مرغ در زمان تنش گرمایی منتشر شده است.
برآیند مطالعات انجام شده روی تنش گرمایی در طیور به ویژه مرغ نشان میدهد که این معضل علاوه بر کاهش عملکرد ظاهری و افزایش تلفات طیور، خسارات اقتصادی زیر را به دنبال دارد که در سطح جهانی تا ۲ میلیارد دلار در سال برآورد میشود:
- کاهش اشتها و مصرف خوراک تا ۵۰ درصد
- افزایش ضریب تبدیل تا ۲۵ درصد
- کاهش سرعت رشد گله تا ۳۰ درصد
- کاهش تولید تخم مرغ تا ۳۰ درصد
- افزایش تلفات تا ۴۰ درصد
- کاهش میانگین جذب مواد مغذی در روده تا ۳۵ درصد
اثرات تنش گرمایی
گرما یکی از شدیدترین عوامل تنشزا در طیور صنعتی است. پیامد رایج تنش گرمایی، کاهش مصرف خوراک است که منجر به کاهش وزن بدن در جوجههای گوشتی و افت تولید تخم در مرغان تخمگذار تجاری و مادر میشود. به دلیل نبود غدد عرقی، مرغ در دفع گرما از بدن و انتشار آن به محیط با مشکل مواجه است و برای رها شدن از گرمای بدن، به لهله زدن وابسته است. علاوه بر این در زمان تنش گرمایی، یکپارچگی بافت روده متشکل از انتروسیتها و اتصالات محکم آن به طور منفی تحت تأثیر قرار میگیرد. یکی از عواقب این اتفاق، التهاب دستگاه ایمنی به دلیل نفوذ میکروبها از طریق روده است. همچنین تنش اکسیداتیو به دلیل افزایش تولید گونههای اکسیژن فعال (ROS)، از دیگر مشکلات تنش گرمایی است. در ادامه بررسی جزئی این موارد مورد توجه قرار گرفته است.
وزن بدن
تنش گرمایی میتواند به اثرات نامطلوب بر عملکرد مرغ به ویژه وزن بدن منتهی شود. به عنوان نمونه، نتایج مطالعهای در سال ۲۰۱۹ بر جوجههای گوشتی کاب ۵۰۰ و راس ۳۰۸ نشان داد که گرما میتواند منجر به کاهش مصرف خوراک به میزان ۸ تا ۹ درصد، کاهش وزن بدن به میزان ۱۷ درصد و افزایش ضریب تبدیل خوراک به میزان ۱۰ درصد شود. در این مطالعه پرندگان به مدت ۶ ساعت در روز، دمای ۳۴ درجه سانتیگراد را تحمل کردند.
کاهش وزنگیری در پی تنش گرمایی به دلایل متعددی رخ میدهد اما تحریک هورمونهای مرتبط با اشتها مانند کوله سیستوکینین (CCK) و گرلین یکی از علل اصلی بوده و میتواند منجر به بیاشتهایی شود. بدیهی است وزن بدن مرغ به طور مستقیم با میزان مصرف خوراک در ارتباط است و روده محل اصلی جذب و هضم مواد مغذی است. اشتهای سرکوب شده در طول تنش گرمایی میتواند به عاملی برای کاهش وزن روده باریک، کاهش طول و تغییر مورفولوژی آن منتهی شود. همچنین تغییر بیان ژنهای ناقل مواد مغذی در روده در شرایط تنش گرمایی، از دیگر عوامل کاهش سرعت رشد جوجههای گوشتی است.
دمای بدن
دمای بدن در تمام حیوانات به عنوان یک نشانگر تنش گرمایی استفاده میشود. گزارشهای مختلف حاکی از افزایش دمای بدن مرغ در شرایط تنش گرمایی است. دمای طبیعی بدن مرغ از ۴۱.۳ درجه سانتیگراد تا 42.4 درجه سانتیگراد در تنش گرمایی حاد و ۴۱.۷ درجه سانتیگراد در تنش گرمایی مزمن افزایش مییابد. تنش گرمایی در مرغ به دلیل عدم وجود غدد عرقی، منجر به افزایش دمای بدن میشود و مرغ برای کاهش دمای بدن در گرما، تنها یک ابزار دارد و آن افزایش سرعت تنفس است.
به ازای افزایش هر واحد شاخص دما-رطوبت محیط، تعداد تنفس در دقیقه به میزان ۰.۵۶ واحد افزایش مییابد. افزایش سرعت تنفس در هنگام تنش گرمایی، غلظت گاز دی اکسید کربن در خون را کاهش میدهد و بدن را مستعد آلکالوز تنفسی میکند. آلکالوز تنفسی وضعیتی است که در آن pH خون فراتر از محدوده طبیعی افزایش مییابد و علت آن تغییر نسبت بیکربنات به دی اکسید کربن خون است. بنابراین تنش گرمایی شدید منجر به آلکالوز تنفسی در مرغ می شود. در نهایت، دمای بدن میتواند به عنوان شاخصی جهت ارزیابی شدت تنش گرمایی و شدت درگیری گله طیور با آلکالوز تنفسی استفاده شود.
سلامت روده
اهمیت روده باریک به دلیل این که محل هضم و جذب مواد مغذی است به خوبی در مرغ صنعتی شناخته شده است. غشای پوششی (اپیتلیوم) روده باریک متشکل از سلولهای پوششی (اپیتلیال) یا همان انتروسیتها است که با اتصالات چسبنده (Adherens Junction)، اتصالات محکم (Tight Junction) و دسموزومها (Desmosome) به هم متصل شدهاند. غشای پوششی روده، مسئول حمل مواد مغذی از لومن روده به خون است و از طرفی به عنوان یک سد دفاعی طبیعی در برابر عوامل بیماریزا عمل میکند.

مطالعات نشان داده است که تنش گرمایی با تغییر مورفولوژی روده (افزایش عمق کریپت، کاهش ارتفاع پرزها و تضعیف اتصالات محکم) میتواند بر سلامت روده تأثیر منفی بگذارد. علاوه بر این، بیان ژنهای بسیاری از ناقلهای مواد مغذی مستقر در غشای اپیتلویم روده مرغ در اثر گرما دچار مشکل میشود. در نهایت، گرما با تغییر نفوذپذیری سد رودهای، میتواند منجر به بروز سندرم روده نشتپذیر (Leaky Gut Syndrome) شود.
هورمونهای مرتبط با اشتها
اعصاب و هیپوتالاموس از نقش مهمی در نیاز به مصرف خوراک و اشتها برخوردار هستند. چند هورمون به طور فعال در حفظ مصرف خوراک و هموستاز انرژی از طریق محور عصبی-هیپوتالاموس شرکت میکنند که گرلین و کوله سیستوکنین (CKK) از جمله موثرترین هورمونهای کشف شده در این خصوص هستند. کاهش مصرف خوراک معمولاً اولین اتفاقی است که جوجههای گوشتی در معرض تنش گرمایی بروز میدهند. مطالعات نشان داد بیان هورمونهای گرلین و CKK هنگامی که مرغ به مدت ۱۴ روز از سن ۲۸ تا ۴۲ روزگی گرمای ۳۲ درجه سانتیگراد را تجربه کرد، افزایش یافت. این یافته نشان داد که افزایش گرلین و CKK به طور مستقیم با کاهش اشتهای مرغ درگیر با تنش گرمایی در ارتباط است.
همچنین لپتین و آدیپونکتین، هورمونهای مترشحه از سلولهای چربی هستند که در تنظیم اشتها نقش ایفا میکنند. لپتین موجب کاهش ساخت پروتئینهای گرماشوک ۷۰ کیلو دالتونی یا به اختصار HSP70 در جوجههایی میشود که در محدوده طبیعی دما نگهداری میشوند. با این حال، نقش لپتین و آدیپونکتین در مرغان درگیر با گرما نامشخص است و نیاز به کاوش بیشتر دارد.
پاسخ ایمنی
دستگاه ایمنی قوی ضامن عملکرد مطلوب جوجههای گوشتی است. مطالعات زیادی به بررسی اثرات تنش گرمایی بر پاسخهای ایمنی جوجه گوشتی پرداخته است. اندامهای لنفاوی مانند تیموس، بورس فابریسیوس و طحال، اندامهای ایمنی اصلی در مرغ هستند که عملکرد هر سه تحت تأثیر تنش گرمایی دچار نقصان میشود. افزایش نفوذپذیری روده در اثر تنش گرمایی باعث نفوذ پاتوژنها از طریق دستگاه گوارش میشود و افزایش نسبت باکتریهای بیماریزای روده مانند سالمونلا، کلستریدیوم و اشریشیاکلی در مرغان درگیر با تنش گرمایی، شرایط را بدتر هم میکند.
ارزیابی پاسخ ایمنی تطبیقی، شفافیت بیشتری را در مورد توانایی مرغ در پاسخ به تنش گرمایی نشان داد. نتایج مطالعات نشان داد هنگامی که مرغان درگیر با تنش گرمایی با سالمونلا انتریتیدیس به چالش کشیده شدند، عملکرد به مراتب ضعیفتر از نظر ایمنی داشتند. همچنین تنش گرمایی موجب تغییر در فعالیت سایتوکینهای پیش التهابی در جوجههای گوشتی شده و پاسخهای ایمنی را تعدیل میکند.
تنش اکسیداتیو
حفظ غلظت گونههای اکسیژن فعال (ROS) در کمترین مقدار، یک نیاز ضروری برای سلول است. افزایش گونههای اکسیژن فعال باعث آسیب اکسیداتیو میشود و افزایش تولید آنها، یک نگرانی عمده در شرایط تنش است. تنش گرمایی با شدت آسیب اکسیداتیو ناشی از گونههای اکسیژن فعال در جوجه گوشتی مرتبط است.
چند آنزیم با عملکرد آنتی اکسیدانی در محافظت از سلولها در برابر اثرات نامطلوب گونههای اکسیژن فعال شناسایی شده است ولی با این حال، ظرفیت مزبور محدود است. به عنوان مثال سطح اغلب آنزیمهای آنتی اکسیدانی در ابتدای مواجه با تنش اکسیداتیو طی چند ساعت افزایش یافته و سپس ثابت میشود یا حتی کاهش مییابد. به نظر میرسد گرما زمانی به طور قابل توجه و موثر موجب افزایش غلظت گونههای اکسیژن فعال و تنش اکسیداتیو میشود که پرنده درگیر تنش گرمایی طولانی مدت و مزمن شود و تنش حاد فاقد تاثیر قابل توجه در این رابطه است.

راهکارهای کنترل تنش گرمایی
در این مطلب تلاش شده تا برخی نکات کلیدی جهت مدیریت بهتر گله جوجه گوشتی در زمان تنش گرمایی به صورت تیتروار مورد اشاره قرار گیرد. در این مطلب فرض بر این بوده که امکان تغییرات اساسی در سازه مرغداری و تجهیزات تهویه آن وجود ندارد.
- ژنراتور برق متناسب با نیاز الکتریسیته هواکشها از ملزومات اساسی برای پرورش در فصل گرما است. برخی از مزارع بزرگ پرورش جوجه گوشتی به منظور اطمینان بیشتر نسبت به تامین الکتریسته در زمان قطع برق، علاوه بر ژنراتور اصلی نسبت به نصب و تجهیز ژنراتور ذخیره نیز اقدام می کنند.
- درخت کاری در فاصله سه متری از سالنها به دلیل ایجاد سایه، مانع از افزایش بیش از حد دمای سالن میشود.
- ایزولاسیون سقف و استفاده از پشم سنگ، پشم شیشه یا هر عایق دمای دیگر در کاهش دمای سالن مرغداری طی فصل گرما به شدت موثر است. در مورد سالنهای ساخته شده، پهن کردن پدهای سلولزی مستهلک یا کاه و کلش گندم روی بام سالن مرغداری در کنترل گرمای سقف موثر است.
- سفید کردن سطح بام و دیوارهای بیرونی مرغداری با یک لایه آب آهک میتواند جذب گرما را به طور معنی دار کاهش دهد.
- اعمال محدودیت غذایی از موثرترین راهکارهای موجود در کاهش تلفات گلههای جوجه گوشتی در زمان تنش گرمایی است اما نکته مهم که برخی از پرورشدهندگان مرغ از آن غافل میشوند، زمان اعمال محدودیت غذایی است. شروع محدودیت در زمان اوج گرما هیچ تاثیری بر تلفات و عملکرد گله جوجه گوشتی و مادر گوشتی ندارد زیرا گرمای ناشی از خوراک حدود سه ساعت پس از مصرف خوراک به اوج خود میرسد. آغاز محدودیت غذایی در سالن های بسیار گرم باید حوالی ساعت شش صبح آغاز شود. این زمان برای سالنهایی که شرایط تنش گرمایی بسیار حاد ندارند، حدود ساعت نه صبح است. مصرف مجدد خوراک باید پس از آغاز کاهش دمای سالن (کمتر از ۲۹ درجه سانتیگراد) آغاز شود.
- دمای آب آشامیدنی میتواند راهگشای مدیریت گله در شرایط تنش گرمایی شود. عایق بندی مخزن آب و تعبیه سایهبان برای آن، انداختن یخ داخل مخزن آب و استفاده از سیستم آبخوری نیپلی در کاهش دمای آب آشامیدنی موثر است.
- دریافت آب کافی توسط مرغ در گرما شاه کلید مدیریت این تنش محیطی است. بررسی روزانه سیستم آبخوری در گرما بسیار مهم است و پیشنهاد می شود کل سیستم آبخوری نیپلی در زمان پرورش به صورت هفتگی با ترکیبات بی ضرر برای پرنده ضدعفونی شود. نظافت آبخوریهای زنگولهای باید به صورت روزانه یا حداکثر در فواصل سه روزه انجام شود.
- در زمان تنش گرمایی، سطوح ویتامینها و مواد معدنی خوراک باید افزایش یابد. مقدار بهینه این افزایش در مورد ویتامینها ۵ درصد و مواد معدنی ۱۰ درصد نسبت به استاندارد سویه پرورشی جوجه گوشتی است. انتخاب آگاهانه کنسانتره / خوراک آماده / مکمل دوقلو با غلظت کافی ویتامینها و مواد معدنی در نیل به این هدف ضروری است. با توجه به اینکه امکان افزودن مکمل مواد معدنی و ویتامین به خوراک آماده وجود ندارد، به ناچار باید از مکمل محلول در آب استفاده کرد. به نظر میرسد ویتامینهای E و A و C در این رابطه بیشترین نقش و کارایی را دارد. در میان عناصر معدنی نیز روی از نقش تعیین کننده در کاهش اثرات منفی گرما در جوجه گوشتی و مرغان تخمگذار برخوردار است.
- انتظار سود اقتصادی برای پرورش دهندگانی که علاوه بر تنش گرمایی حاکم بر سالن، قادر به مدیریت بستر نیز نبوده و درگیر مشکل خیسی بستر میشوند، بیشتر به رویا شبیه است. اهمیت مدیریت بستر در تنش گرمایی چندین برابر میشود زیرا رطوبت حاصل از آن موجب کاهش ظرفیت تنفسی و افت تحمل حرارتی پرنده میشود. اضافه کردن بنتونیت، پوشال، سبوس برنج و تراشه چوب به بستر خیس میتواند راهگشا باشد.
- افزودن بتائین به خوراک بر اساس یافتههای علمی یکی دیگر از راهکارهای تغذیهای در کاهش تنش گرمایی در انواع طیور است.
- دریافت آسپرین (استیل سالیسیلیک اسید) در مرغ تخمگذار، جوجه گوشتی و بلدرچین موجب کاهش اثرات منفی تنش گرمایی میشود.
- افزودن الکترولیتها به آب آشامیدنی فراموش نشود. همگام با اعمال محدودیت غذایی، لازم است در طول گرسنگی محلول الکترولیتها به آب آشامیدنی گله افزوده شود. ترکیب بیکربنات سدیم (جوش شیرین)، کلرید آمونیوم (نشادر) و بیکربنات پتاسیم از بهترین ترکیبات الکترولیت برای افزودن به آب آشامیدنی جوجه گوشتی است. استفاده از کلرید آمونیوم به هیچ وجه برای مرغان تخم گذار توصیه نمیشود زیرا موجب کاهش کیفیت پوسته میشود.
- از تغییرات ناگهانی فرمول خوراک جلوگیری شود و ضمن دریافت مشاوره از متخصص تغذیه، سطح پروتئین خوراک با در نظر گرفتن سن، وزن بدن و سن کشتار به حداقل ممکن کاهش داده شود.
- افزودن ویتامین سی محافظت شده به آب آشامیدنی در طول شب و ابتدای صبح سبب افزایش ظرفیت تحمل گرما در جوجه های گوشتی میشود. پیشنهاد میشود این ویتامین در ساعات گرم روز استفاده نشود.
- بسیاری از ترکیبات پلی فنول واجد اثرات سودمندی در کاهش اثرات منفی تنش گرمایی و تنش اکسیداتیو هستند و مصرف مکمل و داروهای حاوی این ترکیبات میتواند سودمند واقع شود. برای اطلاع از نقش پلی فنولها در تغذیه طیور این مطالب را بخوانید: https://www.lotcamin.com/%d9%be%d9%84%db%8c-%d9%81%d9%86%d9%88%d9%84-%d8%aa%d8%ba%d8%b0%db%8c%d9%87-%d8%b7%db%8c%d9%88%d8%b1/
- در زمان تنش گرمایی ضروری است با در نظر گرفتن سن ، وزن و تراکم گله، سرعت جریان هوا در سالن به ۲ تا ۳ متر در ثانیه برسد. دستیابی به این سرعت نیازمند حداقل تجهیزات تهویه و نیز امکان تهویه تونلی است. به عبارت کلی، رسیدن به این سرعت هوا نیازمند ایجاد حداقل فشار منفی ۳۰ تا ۴۰ پاسکال در سالن پرورش جوجه گوشتی است. در مناطق بسیار گرم اگر امکان دستیابی به این سرعت حرکت هوا در سالن وجود ندارد، جوجهریزی تنها با تراکم پایین و کشتار پیش از رسیدن به وزن ۲۲۰۰ گرم میتواند راهگشا باشد.
- با توجه به اهمیت تهویه در گرما و رطوبت بالا، اگر توزیع جریان هوا در سالن با مشکل مواجه است توصیه میشود از هواکشهای داخل سالنی برای رفع آن استفاده شود.
- تلفات ناشی از گرما در زمان تخلیه سالن به حداکثر میرسد. خوراک را شش ساعت پیش از آغاز بارگیری قطع کرده و به آب آشامیدنی خنک الکترولیت اضافه کنید. نور سالن در زمان بارگیری را به حداقل کاهش داده تا مانع از تنش بیش از حد به گله شود.
- در اوج تنش گرمایی با تردد آرام و تحریک پرندگان به جابهجایی، مانع از تجمع گرما و رطوبت در اطراف پرنده شوید.
- استفاده از افزودنیهای پروبیوتیک و پریبیوتیکهای غنی از مانان الیگوساکاریدها و بتاگلوکانها در کنار هم میتواند در زمان تنش گرمایی به شدت مفید واقع شود و به سلامت دستگاه گوارش به ویژه روده باریک و در پی آن عملکرد مرغ به ویژه ضریب تبدیل کمک کند.